Hành vi lời nói là gì? Các nghiên cứu khoa học về Hành vi lời nói

Định nghĩa hành vi lời nói

Hành vi lời nói (speech act) là một đơn vị hành động trong giao tiếp bằng ngôn ngữ, trong đó người nói sử dụng lời nói không chỉ để truyền đạt thông tin mà còn để thực hiện một hành động cụ thể. Hành vi lời nói không chỉ mô tả thực tế mà còn có khả năng thay đổi thực tế xã hội thông qua phát ngôn.

Theo triết gia ngôn ngữ J.L. Austin, hành vi lời nói là cách để “làm việc bằng lời nói” (doing things with words). Khi một người nói "Tôi xin lỗi", họ không chỉ phát ra âm thanh mà còn thực hiện hành động xin lỗi. Khái niệm này sau đó được phát triển chi tiết hơn bởi John Searle, tạo nên một trường phái nghiên cứu quan trọng trong ngôn ngữ học và triết học ngôn ngữ.

Hành vi lời nói là nền tảng của giao tiếp xã hội, phản ánh vai trò của ngôn ngữ như một công cụ thực hiện hành động xã hội – từ ra lệnh, yêu cầu, hứa hẹn đến tuyên bố pháp lý.

Các loại hành vi lời nói

Dựa trên nghiên cứu của John Searle, hành vi lời nói được phân chia thành năm loại cơ bản, mỗi loại tương ứng với một mục đích giao tiếp cụ thể. Bảng sau tổng hợp các nhóm chính:

Loại hành vi	Chức năng	Ví dụ
Assertive	Trình bày hoặc xác nhận sự thật	"Tôi đang ở nhà"
Directive	Yêu cầu người nghe thực hiện hành động	"Hãy đóng cửa lại"
Commissive	Cam kết thực hiện hành động	"Tôi sẽ gọi lại"
Expressive	Bày tỏ cảm xúc hoặc thái độ	"Tôi xin lỗi"
Declaration	Thay đổi tình trạng xã hội qua lời nói	"Tôi tuyên bố kết thúc cuộc họp"

Mỗi hành vi lời nói thực hiện một chức năng xã hội nhất định, và việc phân biệt chúng là cơ sở để hiểu đúng ý định của người nói trong từng tình huống giao tiếp.

Phân loại này được ứng dụng rộng rãi trong phân tích diễn ngôn, thiết kế hệ thống đối thoại nhân tạo và dạy học ngôn ngữ.

Cấu trúc hành vi lời nói

Một hành vi lời nói đầy đủ bao gồm ba thành phần cơ bản theo phân tích của J.L. Austin:

• Locutionary act: hành vi phát ngôn – cấu trúc cú pháp và nghĩa đen của câu.
• Illocutionary act: hành vi ngôn trung – mục đích giao tiếp thực sự (ví dụ: mệnh lệnh, yêu cầu...)
• Perlocutionary act: hành vi ngôn hậu – hiệu quả thực tế của phát ngôn đối với người nghe.

Ví dụ: Câu "Anh có thể đưa tôi lọ muối không?" có locution là câu hỏi, illocution là lời yêu cầu lịch sự, còn perlocution là hành động người nghe đưa lọ muối.

Cách người nói kết hợp các thành phần trên tạo nên độ phức tạp và hiệu lực của hành vi lời nói trong từng ngữ cảnh cụ thể. Đây là yếu tố then chốt trong ngữ dụng học và phân tích hội thoại.

Hành vi lời nói gián tiếp

Hành vi lời nói gián tiếp là trường hợp trong đó hình thức câu không khớp với mục đích giao tiếp thực sự. Thay vì ra lệnh trực tiếp, người nói có thể dùng một câu hỏi hoặc bình luận để làm dịu mức độ ép buộc hoặc tăng tính lịch sự.

Ví dụ: Câu "Ở đây nóng quá" trong một bối cảnh có thể là bình luận thông thường, nhưng cũng có thể là lời gián tiếp yêu cầu bật điều hòa. Việc người nghe hiểu đúng phụ thuộc vào ngữ cảnh, tri thức nền và kỳ vọng xã hội.

Sử dụng hành vi lời nói gián tiếp có thể nhằm các mục tiêu sau:

• Tăng sự lịch sự
• Giảm căng thẳng giao tiếp
• Tránh đối đầu trực tiếp
• Thể hiện quyền lực hay vị thế xã hội

Hành vi gián tiếp là thách thức lớn đối với máy tính và trí tuệ nhân tạo, vì đòi hỏi khả năng suy luận ngữ cảnh và xác định hàm ý – điều mà con người làm rất tự nhiên.

Vai trò trong giao tiếp xã hội

Hành vi lời nói là công cụ cốt lõi của giao tiếp giữa con người, giúp duy trì quan hệ xã hội, trao đổi thông tin và điều chỉnh hành vi. Không chỉ đơn thuần truyền đạt nội dung, lời nói còn truyền tải thái độ, quan điểm và mối quan hệ giữa các bên trong hội thoại.

Việc lựa chọn hình thức hành vi lời nói phụ thuộc vào nhiều yếu tố như vị thế xã hội, mức độ thân mật, bối cảnh tình huống và mục tiêu giao tiếp. Trong tương tác hàng ngày, người nói thường sử dụng kết hợp nhiều loại hành vi lời nói để đạt được sự hợp tác, đồng thuận và hiệu quả giao tiếp cao.

Ví dụ: trong môi trường công sở, một cấp trên có thể dùng lời đề nghị mềm thay cho mệnh lệnh (“Chúng ta có thể hoàn thành trước thứ Sáu được không?”) để tăng tính hợp tác và giảm cảm giác bị áp đặt.

Ứng dụng trong trí tuệ nhân tạo và xử lý ngôn ngữ

Trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI) và xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP), việc mô phỏng hành vi lời nói là một bước quan trọng để phát triển các hệ thống đối thoại thông minh. Chatbot, trợ lý ảo và các công cụ tương tác bằng ngôn ngữ cần xác định chính xác loại hành vi lời nói của người dùng để phản hồi phù hợp.

Một hệ thống đối thoại hiệu quả không chỉ nhận diện câu hỏi mà còn phân biệt giữa yêu cầu, cảm xúc, khiếu nại hoặc khẳng định. Ví dụ: “Tại sao máy không in được?” có thể là một câu hỏi thông tin hoặc một lời than phiền tùy vào ngữ cảnh, và hệ thống cần giải mã được điều này.

Các mô hình hiện đại như BERT, GPT và các hệ thống đối thoại dựa trên học sâu thường được huấn luyện trên tập dữ liệu có gắn nhãn hành vi ngôn trung (illocutionary act) để học cách phân loại và tạo phản hồi. Tuy nhiên, việc xử lý hành vi lời nói gián tiếp vẫn còn là một thách thức lớn trong lĩnh vực này.

Xem thêm: Indirect Speech Acts in Dialogue Systems – ScienceDirect

Biến thể văn hóa và ngôn ngữ

Hành vi lời nói chịu ảnh hưởng mạnh mẽ bởi yếu tố văn hóa. Những gì được xem là lịch sự, phù hợp hay hiệu quả trong một nền văn hóa có thể hoàn toàn không phù hợp trong nền văn hóa khác. Ví dụ, người Nhật thường sử dụng lời nói gián tiếp, nhiều kính ngữ và cấu trúc giảm nhẹ, trong khi người Đức hay Hà Lan thiên về cách diễn đạt trực tiếp, rõ ràng.

Do đó, hiểu hành vi lời nói từ góc độ liên văn hóa là cần thiết trong giảng dạy ngôn ngữ thứ hai, giao tiếp quốc tế và thiết kế hệ thống AI toàn cầu. Một hành vi lời nói tưởng như đơn giản như lời mời, từ chối hay lời xin lỗi có thể được thể hiện rất khác nhau giữa các ngôn ngữ.

Bảng ví dụ dưới đây minh họa sự khác biệt văn hóa trong hành vi lời nói:

Ngôn ngữ/Văn hóa	Hành vi xin lỗi thường gặp	Đặc điểm
Tiếng Anh (Mỹ)	“I’m sorry”	Trực tiếp, ngắn gọn
Tiếng Nhật	“Moushiwake arimasen”	Trang trọng, tự trách
Tiếng Việt	“Tôi xin lỗi anh/chị”	Phụ thuộc vào mối quan hệ xã hội

Ảnh hưởng trong ngôn ngữ chính trị và truyền thông

Hành vi lời nói đóng vai trò quan trọng trong truyền thông đại chúng và diễn ngôn chính trị. Lời nói không chỉ là phương tiện thông tin mà còn là công cụ để gây ảnh hưởng, định hướng dư luận, củng cố quyền lực và tạo ra hiệu ứng xã hội.

Các bài phát biểu chính trị, tuyên bố công khai và tiêu đề báo chí đều được thiết kế cẩn trọng để sử dụng hành vi lời nói một cách chiến lược. Ví dụ, việc sử dụng lời hứa ("Chúng tôi sẽ cải cách") mang tính cam kết (commissive), trong khi lời cảnh báo ("Nếu đối phương không rút quân...") mang tính đe dọa (directive hoặc declaration).

Phân tích hành vi lời nói trong truyền thông giúp nhận diện các kỹ thuật thao túng ngôn ngữ, phát hiện thiên vị truyền thông và đánh giá độ tin cậy của nguồn thông tin. Đây là hướng nghiên cứu liên ngành giữa ngữ dụng học, truyền thông học và khoa học chính trị.

Thách thức trong phân tích và phân loại

Mặc dù lý thuyết hành vi lời nói cung cấp khung phân tích hiệu quả, việc áp dụng vào thực tiễn, đặc biệt trong ngôn ngữ tự nhiên và giao tiếp số, vẫn gặp nhiều khó khăn. Hành vi lời nói thường không hiển lộ rõ ràng, mang tính ngụ ý, đa nghĩa và chịu ảnh hưởng ngữ cảnh lớn.

Trong xử lý ngôn ngữ bằng máy, việc xác định đúng hành vi ngôn trung đặc biệt khó khi không có thông tin ngữ cảnh đầy đủ hoặc không rõ chủ đích người nói. Hơn nữa, sự đa dạng trong cách diễn đạt, biến thể phương ngữ và yếu tố văn hóa càng làm tăng độ phức tạp.

Để nâng cao hiệu quả phân tích, các hệ thống cần tích hợp dữ liệu ngữ cảnh, mô hình dự đoán ngụ ý, tri thức nền và tiếp cận học sâu đa chiều. Đồng thời, việc xây dựng bộ dữ liệu có gắn nhãn hành vi lời nói theo chuẩn học thuật là hướng đi quan trọng.

Tài liệu tham khảo

1. Stanford Encyclopedia of Philosophy – Speech Acts
2. ScienceDirect – Indirect Speech Acts in Dialogue Systems
3. Oxford Handbook of Pragmatics – Speech Act Theory
4. Nature – Language Processing in Healthcare AI
5. De Gruyter – Cross-cultural Pragmatics